Havva'dan önceki ilk kadın Lilith efsanesi

Kutsal kitaplarda adı geçmese bile Yahudi efsanelerini konu alan Talmund’un Yaratılış bölümünde 1.Bab’da bir dişi yaratıldığından, 2.Bab’da ise Adem’in kaburga kemiğinden bir dişi yaratıldığından bahsedilmektedir. Bu da Yahudi inanışında Lilith’in varlığına olan inancı perçinler niteliktedir.

Kimi inanışa göre Hz. Âdem ile yaratılan ilk kadın olarak bilinen Lilith, kimi inanışta ve kültürde ilk cadı, iblislerin annesi, kötü dişi ruh, al karısı olarak anılır. Birçok kültürde farklı isimler ve tanımlarla anlatılsa da en çok kabul gören düşünce, Lilith’in Adem’in eşitlik isteyen, şehvet düşkünü, isyankâr olan ilk karısı olduğu efsanesidir.

Yahudi ve Hristiyan inanışları dışında Sümerlerin Gılgamış destanında da karşımıza çıkan Lilith, Anadolu kültüründe de yeni doğmuş ve henüz kırkı çıkmamış bebekleri ve lohusaları avlayan al karısı olarak karşımıza çıkar.

Lilith efsanesi

Her ne kadar İslam inanışında ilk kadın olarak Hz. Adem’in kaburga kemiğinden yaratıldığı anlatılan Hz. Havva kabul görse de efsaneye göre Tanrı’nın yarattığı ilk kadın Hz. Adem’in kaburga kemiğinden değil, onun yaratıldığı topraktan yaratılan kızıl saçlı, kehribar gözlü Lilith. Eşi Âdem ile birlikte cennetin en güzel yerlerinde yaşamını bir süre devam ettirir. Ancak, bu birliktelik mutlu mesut bir şekilde çok uzun süre devam etmez. Adem’in sürekli üstünlük kurma çabası ve hatta cinsel birliktelik sırasında üstte olmak istemesi Lilith’i rahatsız etmeye başlar. Aynı topraktan birlikte yaratıldığı adam karşısında eşitlik görmek ister ve itaat etmeyi asla kabul etmez.

Eşitlik isteği kabul görmeyen Lilith bu duruma daha fazla dayanamayarak isyan eder ve bir yolunu bulup cennetten kaçar ve tıpkı şeytan gibi dünyaya düşer. Dünyada ise Kızıldeniz yakınlarından bir mağarada yaşamaya başlar. Yaşadığı yerde kendi gibi isyankâr olan şeytanla karşılaşan Lilith, onunla birlikte olur ve bu birliktelikten çocukları olur.

Lilith’in kaçışının ardından cennette çok yalnız kalan Âdem, çok sevdiği eşinin geri dönmesi için günlerce aylarca tanrıya dua eder. Adem’in dualarını karşılıksız bırakmayan Tanrı, yeryüzüne meleklerini göndererek Lilith’e cennete dönmesi için çağrıda bulunur, ancak Lilith dönmeyi kabul etmez.

Çağrısı kabul edilmeyen Tanrı, Lilith’e geri dönmediği her gün için bir çocuğunun öldürüleceğini söylese de Lilith geri dönmeye reddeder ve her gün için bir çocuğunun canı alınır. En sonunda bütün çocukları öldürülen Lilith ise o günden sonra dünyaya gelen her çocuğu öldüreceğine dair yemin eder.

Lilith’in geri dönmeyeceğinden artık emin olan Tanrı Adem’in acısına ve yalvarmalarına dayanamayarak bu sefer itaatkâr olması için onun kaburga kemiğinden tıpkı Lilith’e benzeyen Havva’yı eş olarak yaratır. Bu sırada dünyada sürekli çocuklarının acısını çeken Lilith, Âdem ve Havva’nın cennetteki mutluluğuna katlanamayarak şeytanla birlik olur ve cennete yılan şeklinde girer ,yasak meyveyi yemesi için Havva’yı kandırır ve cennetten kovulmalarını sağlar.

Lilith'in etkileri

Erkek egemenliğini kabul etmemek adına cennetten bile vazgeçen kadın olan Lilith, bugün feministler için önemli bir ikon haline gelmiştir. Daha eski çağlarda ise neredeyse tamamı kadınlardan oluşan ve kendilerine Wiccan adı veren cadı toplulukları da Lilith’i ilk cadı olarak ilahlaştırmışlardır. Ayrıca Rönesans dönemine ait büyük bir sanatçı olan Michelangelo’nun da Lilith’i yarı yılan yarı kadın şeklinde tasvir ettiği görülür. Lilith, tarih boyunca hem özgürlük haklarını arayan kadınlar tarafından hem de sanat ve edebiyat alanında oldukça önemli bir figür haline gelmiştir.

Resim: Michelangelo Buonarroti - Cennetten Kovulma

Lilith’i tarih boyunca farklı versiyonlarda görmek mümkündür. İştar, İnanna, Asterte, İsis, Rhea, Artemis, Semiramis, Venüs, Kybele gibi tanrıça ve kraliçe profilleri Lilith ile özdeşleşmektedir. Bunun yanında Leyla, Lilibet, Lilyel, Magda Mother, Gecenin Kraliçesi, Red Sonya, Scarlet, Gecenin Meleği gibi isimlerle de anılmaktadır. Pentagram, kırmızı gül, kalp, dikili tahta kazık, meşe ağacı, kırmızı renk, 5 ve 50 sayıları ise Lilth’in sembolleri arasındadır.

Lilith Bir Tanrıça Mıdır?

İbrani mitolojisine göre; Lilith, bir tanrıça veya ruhani varlık olarak görülmez. O, Adem gibi topraktan yaratılmış bir insandır ve Adem’in ilk eşidir. Fakat mitoloji ve efsanelerdeki birçok tanrıça ve tarihteki birçok kraliçe gerek güzellikleriyle gerek cesaretleri ile Lilith’e benzetilmişlerdir. Otoritelere başkaldıran kadınların ruhlarında daima Lilith’ten bir parça taşıdıklarına inanılmaktadır.

Lilith Hangi Kutsal Kitaplarda Geçiyor?

Aslında Lilith efsanesi tek tanrılı dinlerden çok önceye, Mezopatamya uygarlıklarına dayanıyor. Sümer ve Babil mitolojilerinde rüzgar tanrıçası ile ifade ediliyor. Sonra Yahudilerin, Tevrat’ın önce sözlü sonra yazıya dökülen ikinci bölümü olan Talmud’da geçiyor. Kabala’da da ondan bahsedilir ki aslında Dünya’nın Lilith ile tanışması da Kabalacı araştırmacılar sayesinde olmuştur. Lilith’in tarihteki rolü, uzunca bir süre, erkekleri baştan çıkaran, kadın ve çocukları hedef alan dişi bir ifrit olarak belirlenmiştir.

Lilith kutsal sayılan birçok kitapta geçmektedir. Efsanelerin birçoğu bu kitaplara kaynaklık etmiştir. Bazı kitaplarda tam adı geçmese de yapılan tasvirlerden Lilith’ten bahsedildiği anlaşılmaktadır. Kitaplarda anlatılan olayların her biri farklı durumlar içerse de ortak nokta Lilith’in yaratılan ilk kadın olduğu ve eşitsizliğe baş kaldırarak cenneti terk ettiğidir.

• İlk olarak Lilith ile Gılgamış destanında karşılaşılmaktadır. Burada gecenin karanlığına hükmeden kötü bir dişi olarak geçmektedir.
• Sümer, Babil ve Pers mitolojilerinde ise Lilith vampir kadın olarak tasvir edilmektedir.
• Eski Ahit’in Genesis yani yaratılış bölümünde kadının yaratılışı ile ilgili bölümün Lilth hakkında olup olmadığı tartışılmaktadır.
• Yeşeya’da Lilith’in yerleşeceği alan ile ilgili bilgi verilmektedir.
• Midraş kitabında Lilith’in Adam (Adem) ile birlikte topraktan yaratılan ilk kadın olduğu anlatılmaktadır.
• Milattan önce yazılmış olan Ölüdeniz Parşömenlerinde Lilith ismi açıkça geçmektedir.
• Lilith kutsal kitaplarda olduğu kadar araştırma kitaplarında, romanlarda, biyografilerde ve başka türlerde yazılmış daha birçok kitapta geçmektedir.

Lilith Mitolojisine Benzer Başka Efsaneler Var Mı?

Lilith’in tarih boyunca farklı isimlerle anıldığı düşünülmektedir. Bunlardan ilki MÖ.3500 yıllarında Sümer ve Babil mitolojilerinde görülen Lamaştu’dur. Kabatlı bir ifrit olarak tasvir edilmiştir. Bebekleri kaçıran, onları yiyen ve yeni doğum yapmış kadınları öldüren bir varlık olarak anlatılır.

Lilith’in farklı bir versiyonu da Tiamat’ta bir ejderha olarak anlatılmasıdır. Burada da yine korkunç, kaosu ifade eden olarak anlatılır. Tiamat’a ait birçok sembol, kadına ait sembollerdir.

Yunan mitolojisinde adının anlamı engerek olan Ekhidna güzel bir kadındır. Belden aşağısı yılandır. Aynı zamanda bir anadır. Typhonla birleştiğinde yeryüzündeki en korkunç köpek ve canavarları doğurur.

Bir başka Lilith versiyonu Lamia’dır. Güzeller güzeli bir kraliçedir. O kadar güzeldir ki Zeus ona aşık olur. Zeus’tan bir sürü çocuğu olur, Hera bu durumu kıskanır ve onu cezalandırır. Çocuklarını öldürür. Bu acıya dayanamayan Lamia delirir, bir mağaraya saklanır ve kendisinden daha şanslı olan, bebekleri yaşayan anneleri kıskanarak çocuklarını kaçırıp çiğ çiğ yemeye başlar. Sonra çocukların kanını içtiği söylencesi giderek istediği biçime girerek erkekleri aldattığı, kanlarını içtiği ve cinsel organlarını koparttığı şeklini alır.

Eski Roma’da da delikanlıların kanını emen dişi cinlere Lamia denir. Bir de meşhur yılan saçlı Medusa vardır, o kadar kötüdür ki kendine bakan insanları, özellikle de erkekleri taşa çevirir.

Lilith özelliği taşıyan bir başka kadın Şahmaran’dır. Onun da benzerleri gibi yarısı yılandır. Adı ‘yılanların şahı’ anlamına gelmektedir. Mezopotamya masallarında, hikâyelerinde akıllı ve iyicil olarak tanımlanan bellerinden aşağısı yılan, üstü ise insan şeklindeki maran adı verilen, doğaüstü yaratıkların başında bulunan ve hiç yaşlanmayan, ölünce ruhunun kızına geçtiğine inanılan varlıktır.

Türk mitolojisinde doğum zamanları kadına ve bebeğe musallat olan Albız ya da Alkarısı da Lilith ile benzer özellikler taşımaktadır.

Mitolojik hikayelere bakıldığında Lilith ve türevi birçok kadınla karşılaşmak mümkündür. Güçlü kadınlar tarih boyunca karalanmış ve daima tehlikeli bulunmuştur. Kadınların güçlü olması, ruhu güçlü olmayan diğer herkesi korkutmuştur ve korkutmaya devam etmektedir. Lilith bunların ilk örneğidir.

Kaynak: Kültürsel, Sanatperver